Afgelopen woensdag begon 32 jaar na dato het historische proces tegen de couppleger en oud-generaal; Kenan Evren. Deze Turkse Pinochet zegt nergens spijt van te hebben. Hij was naar eigen zeggen rechts noch links. Mensen van rechts en links werden opgehangen en aangepakt. De inmiddels 95-jarige couppleger heeft in september 1980 het parlement gesloten, 650 duizend mensen laten arresteren, 14 duizend burgers de Turkse nationaliteit ontnomen, 50 mensen laten ophangen en duizenden mensen laten martelen. 171 mensen zijn bij die martelingen omgekomen. In de menigte voor het gerechtsgebouw was ook de moeder van één van de doodgemartelde jongens: “Waar is Evren? Ik ben honderd. Als ik kan komen, kan die moordenaar ook komen. Ik heb die lange reis gemaakt om hem aan te kijken en in zijn gezicht te spugen.”
In 1980 waren wij zelf op familiebezoek in Turkije. De mannen in onze familie waren niet politiek actief, wel doodsbang. Het land was tot op het bot verdeeld. Gemiddeld vielen er 22 doden per dag. Aanslagen, gevechten en demonstraties die uitliepen op dodelijke schietpartijen; vaak juist door het ingrijpen van de politie. Zo werd onze neef regelmatig tegengehouden met de vraag: “Ben je rechts of links?” “Ik ben neutraal, ik ben links noch rechts” was geen optie. Volgens zijn heilige overtuiging is hij ‘geholpen’ door God. Een andere neef vertelde hoe hij gegijzeld werd en de loop van een pistool in zijn mond kreeg. Hij kon zich redden door “ik ben rechts”te roepen. De gijzelaars bleken rechtsnationalisten, grijze wolven te zijn.
De geruchten gingen dat het leger nationalistisch gezinde politieke stromingen van wapens voorzag en bij gewelddadigheden onder elkaar rivaliserende groepen niet ingreep. Daarmee een excuus creërend voor een staatsgreep. Goedkope complottheorieën? Nee, later onderzoek heeft uitgewezen dat het leger wel degelijk de strijdende partijen van wapens voorzag.
Jaren heb ik als student in Amsterdam getolkt voor Turkse politieke vluchtelingen: Vakbondsmensen, kunstenaars, zangers, acteurs en ook voor mensen die gevangen hebben gezeten en die gemarteld zijn. Elektroshocks, nagels één voor één uitgetrokken, stokslagen op de voetzolen en andere effectieve, doch ‘onzichtbare’ plekken.
Volgens deze legerbazen moest iedereen Turk zijn, geen dissidente meningen verkondigen, geen sympathie hebben voor socialisme enzovoort.
Bestuurders van de Vredesbeweging en de Vrouwenbeweging werden opgepakt. De voorzitster van de grootste Vrouwenbeweging (IKD) moest vluchten voor haar leven. Na jarenlange ballingschap maakte ze gebruik van een terugkeeroptie. Verder dan de luchthaven van Istanbul kwam ze niet: Ze was persona non grata. Kort daarna overleed ze in ballingschap; haar hart was gestopt door heimwee. Mijn dochters tweede naam is naar haar vernoemd.
Tegenstanders van het proces zeggen dat Evren bracht in een land waar iedere dag linkse en rechtse jongeren elkaar afmaakten: “Iedereen was toen blij met de staatsgreep. Dit is een poppenkast.”
Het is vrijwel zeker dat de coupplegers worden veroordeeld. Ik hoop dat de oude vrouw en Evren dit nog meemaken.
(Eerder verschenen in De Telegraaf vrijdag 6 april 2012)